Geen oorlog zonder militaire strijd. Daar ontkomt ook Fryslân niet aan. Het vliegveld blij Leeuwarden is doelwit van bombardementen en in de provincie vallen burgerdoden. Maar in april 1945 komt de bevrijding.
Een Duitse soldaat bij de grafkisten van de bemanning van een Engelse bommenwerper - Foto: Fries Verzetsmuseum
'An airman of the war'
In de nacht van 1 op 2 maart 1943 valt de Royal Air Force met 302 vliegtuigen het zuidwesten van Berlijn aan. Een van de deelnemers is een Short Stirling-bommenwerper. Fabrieken, spoorwegen en huizen worden geraakt. Op de terugreis volgt echter een tegenaanval. Leutnant Wolfgang Kuthe valt in een nachtjager van de vliegbasis in Leeuwarden het Engelse vliegtuig aan. De Stirling vliegt in brand en ontploft boven de Mantgumervaart.
Hoe moet het neerstorten van de bommenwerper hebben geklonken? Het ronken van de motoren, het uit elkaar scheuren van metaal. De bemanningsleden krijgen een plek op het kerkhof in Skillaerd, het buurtschap zuidwestelijk van Mantgum. Met de identiteitsplaatjes van de bemanningsleden kunnen er namen op de grafstenen worden gezet, maar de achtste passagier blijft onbekend. Op die laatste steen staan enkel: 'An airman of the 1939-1945 war.'
De eerste Canadese wagen in Leeuwarden - Foto: Foto: W. ten Have (Historisch Centrum Leeuwarden)
Het is zondag 15 april 1945, 12.23 uur. Groningerstraatweg. De inwoners van Leeuwarden zijn een dag eerder gewaarschuwd: blijf binnen. Het is niet veilig nu de Duitsers zich terugtrekken. Het gonst door de stad: ze komen, ze komen! 's Middags is het zover. Ze zijn er. De eerste wagens van de bevrijders hobbelen over de Groningerstraatweg, Leeuwarders rennen hun woningen uit. De klokken van de Oldehove luiden en overal worden rood-wit-blauwe vlaggen van zolder geplukt. Vrij!
Een gevangengenomen lid van de Nederlandse Landwacht - Foto: Historisch Centrum Leeuwarden
Een laatste groet aan een duister verleden. Wijdbeens heft deze Landwachter in Leeuwarden zijn arm. Hij is gevangengenomen en ontwapend. De Nederlandse Landwacht is in 1943 opgericht, aanvankelijk om de NSB te beveiligen. Later wordt de Landwacht meer een soort hulppolitie. Naast hun taken trekken Landwachters in de praktijk ook andere activiteiten naar zich toe: ze doen huiszoekingen, pakken geld en eten af bij controles en helpen de SD bij de jacht op onderduikers.
Een Amerikaans vliegtuig gooit bommen op het vliegveld bij Leeuwarden - Foto: Fries Verzetsmuseum
Bommen op Fliegerhorst
Het is 'the big week' voor de Amerikaanse luchtmacht: talloze luchtaanvallen op de Duitse bezetter. Op 24 februari 1944 vliegen de B-26 Marauders (bommenwerpers) de Friese kust over. Duits luchtafweergeschut schiet op de vliegtuigen, maar het mag niet baten.
Fliegerhorst, het vliegveld van Leeuwarden, wordt gebombardeerd. Deze foto is ongeveer boven Jelsum gemaakt. Op de foto is te zien dat er bommen zijn neergekomen op de hangars en gebouwen van het vliegveld. Vijf Duitse militairen komen om. De rookwolken zijn tot in de Zuidwesthoek te zien, het vliegveld is weken onbruikbaar.
Het is een heldere dag, maar toch worden er ook huizen in Marsum geraakt, acht burgers komen om. 'Door een noodlottig ongeval,' staat in de Friesche Courant in de rouwadvertenties. Er wordt niet geschreven over de aanval, dat is verboden door de Duitsers.
Op 17 september bombarderen de Engelsen Fliegerhorst nogmaals. Dan is het over en uit voor het vliegveld.
Gelt Kok met de bevrijding van Sint Annaparochie - Foto: Henk Lantinga, mooglik (Fries Verzetsmuseum)
Hij heeft een lint om zijn schouder gekregen. Of de kleine Gelt Kok door heeft wat er allemaal gebeurt, is maar de vraag. Op 16 april 1945 rijden de Canadezen vanaf Leeuwarden naar Het Bildt. In Sint Annaparochie, de woonplaats van de kleine Gelt, is het feest. De bevrijders worden enthousiast onthaald. Lang was niet bekend wie het jongetje op de foto was, maar eind 2019 blijkt na meerdere oproepen dat het om Gelt Kok ging.
Begrafenis van Duitse of Engelse soldaten op Schiermonnikoog - Foto: Sake van der Werff (Fries Verzetsmuseum)
'Al is 't yn fraimden greeuwn'
"Dezer dagen gaf de Noordzee wederom een deel van haar prooi terug. Op het Noordzeestrand bij paal 7, 10 en 11 spoelden drie lijken aan van Engelsche vliegeniers, welke hedenmiddag te vier uur op Vredenhof ter aarde werden besteld." Het is maar een fragment uit één van de talloze krantenberichten uit 1941 over aangespoelde lijken op Schiermonnikoog.
Het ging om geallieerde, maar ook om Duitse slachtoffers. Allemaal krijgen ze met militaire eer een rustplaats op Vredenhof, in de duinen van Schiermonnikoog. In de Tweede Wereldoorlog zijn er 70 slachtoffers begraven.
Op het kerkhof ligt een gedicht van Lammert Wiersma:
Fredenhaf:
Ienfaldich is it graf, maar ieuwral leit de stilte.
Wat krimpe, in blom, in strúk, in krús.
Hier sjongt de lets syn liet, hier rieuwzje saft de halmen.
Al is 't yn fraimden greeuwn, hy is tach feilich thús.
